Kategoria katharsis jest jedną z najbardziej zagadkowych w literaturze. Od czasu, kiedy zajął się nią Arystoteles, przez wieki starano się rozwikłać, co tak właściwie ukrywa się pod tym pojęciem. Ożywiona dyskusja na ten temat trwa po dziś dzień.
Etymologia tego słowa wskazuje na ,,śródziemnomorskie‘‘ pochodzenie, ,,które miało niewątpliwie ścisły związek z kultem i rytuałem religijnym, poświadczonym przez sięgające swą tradycją w odległą starożytność obrzędy ,,oczyszczające‘‘ w Atenach w czasie uroczystości zwanych Thargeliami i Anthesteriami‘‘1. Obrzędy te, miały na celu oczyszczenie miasta z ,,sił nieczystych’’ za pomocą składania ofiar lub banicji złoczyńców. Owo oczyszczenie pojawia się również w 22 pieśni Odysei, gdzie pomieszczenie po morderstwach zostaje ,,oczyszczone‘‘ za pomocą ognia i siarki.
Obok znanych już ram pojęcia 1) jako obrzędowego oczyszczenia ze zmazy i 2) jako wszelkiego rodzaju czystości w sensie fizycznym, w VI wieku p. n. e. uwidacznia się nowe znaczenie orfików i pitegorejczyków. Orficy obwieszczali wyzwolenie duszy z więzów ciała.Tak uzmysławiane pojęcie katharsis pozwalało na wieczną inkarnację, na drogę duszy do swego źródła. Podobnie pitegorejczycy starali się zachować ,,czystość‘‘ fizyczną i moralną‘‘. Przez to mogli uzyskać wieczne szczęście. Aristoksenes stwierdził, iż pitagorejczycy ,,dokonywali oczyszczenia ciała przy pomocy sztuki lekarskiej, a duszy – przy pomocy muzyki‘‘ 2. Potwierdzeniem tej tezy będzie rodzaj, tak rozumianej przez hipokratyków, terapii polegającej na oczyszczeniu organizmu z cieczy szkodliwych i zapanowaniu nad równowagą cieczy ustrojowych. Również w pismach biologicznych Arystotelesa możemy się spotkać z takim, wyżej potwierdzonym, sensem medycznym. Podobnie Platon w Kratylosie nawiązując do myśli hipokratyków określa terminem katharsis zdrowie fizyczne.
Nieco inne spojrzenie na ten problem dostrzec możemy w Fedonie. Platon opowiada się tu ,, katartyczną moralnością‘‘, która występuje tu jako model życia dający człowiekowi możliwość dotarcia do prawdy. Ów cel, jakim jest prawda możliwy będzie do osiągnięcia jedynie wówczas, gdy nasz rozum będzie wolny od wpływu zmysłów i namiętności. Oczyszczenie jest więc procesem wyzwolenia od nich a co za tym idzie drogą do odwagi i sprawiedliwość. Tak właśnie był pojmowany filozoficzny wymiar pojęcia.
Termin katharsis bywa także wcielany do szeroko pojętej teorii odbioru tragedii i w związku z zadaniami i celami twórczości tragicznej. Zabrzmiał on w Poetyce Arystotelesa w definicji tragedii, którą tu przytaczam za H. Podbielskim:
,, Tragedia jest to naśladownicze przedstawienie akcji poważnej, skończonej i posiadającej (odpowiednią) wielkość, wyrażone w języku ozdobnym, odmiennym w różnych częściach dzieła, przedstawienie w formie dramatycznej, a nie narracyjnej, które przez wzbudzenie litości i trwogi (katharsis) doprowadza do oczyszczenia tych uczuć‘‘. 3 Nie wiadomo, w jakim zakresie Arystoteles użył pojęcia w Poetyce, czy w znaczeniu przenośnym, czy też dosłownym. Również zagadką jest to, czy katharsis jest tylko funkcją czy celem tragedii. Natomiast wiadomo na pewno, wywołanie lub pobudzenie emocji a tekże ich ,,oczyszczenie‘‘ było zadaniem przypisywanym katharsis.
W renesansie powstał kolejny kierunek interpretacyjny (Minturno, Robortello, Milton), który został rozwinięty przez uczonych XIX wieku (Heinricha Weila, Jacoba Bernaysa). Bernays uważał, że uwolnienie od nadmiernych i niebezpiecznych uczuć jest metaforą lekarską, związaną z równowagą duchową. Do takiej interpretacji nawiązywali badacze dwudziestowieczni. Jednak nie byli oni przekonani do końca o całkowitym ,,wygaszeniu’’ uczuć podczas sztuki tragediowej u Arystotelesa.
,, Istotną i żywotną interpretacją stała się próba ujęcia katharsis wspólnie z funkcją etyczno- moralną sztuki‘‘ 4. Taki rodzaj interpretacji wiódł prym w renesansie i klasycyzmie, również i w późniejszych epokach takie wyjaśnianie znalazło swych sympatyków. Przekonaniem Aleksandra Niczewa było to, ,, że Arystoteles przez dostrzeżenie katartycznego działania tragedii przeciwstawia się poglądom Platona o moralnej szkodliwości poezji naśladowczej‘‘ 5 .
W jednej z kolejnych interpretacji Jeanne Croissant pragnęła zwrócić uwagę na religijną podstawę psychologii Arystotelesa. Religijne kulty orgiastyczne zostały skonfrontowane z katartyczną terapią psychiczną. ,, Święta muzyka‘‘, leczyła ,,święte choroby‘‘- których miano przybierały choroby psychiczne. Arystoteles nie negował terapii tańcem i muzyką orgiastyczną, ale nigdy też nie uważał widzów swoich tragedii za nienormalnych, potrzebujących homeopatycznego ,,oczyszczenia‘‘.
Interpretacja estetyczna nisoła w swym założeniu fakt, iż tragedia działa na odbiorcę w sposób normalny, taki jak i inne czynniki wpływające na emocje ludzkie. Doznanie estetycznej przyjemności wiązało się z wywoływaniem uczuć. Koncepcje estetyczne można nazwać terapeutycznymi.
,, Jednym z najważniejszych niedociągnięć interpretacji katharsis jest to, iż są one poniekąd przytaczane bez kontekstu do definicji tragedii, od charakteru rozważań w Poetyce, które są tam prowadzone w innych kategoriach niż etyczna, religijna i psychologiczna‘‘6 . Rozwój znaczeń pojęcia połączony był z historycznym rozwojem świadomości. Można to przedstawić w następującym ciągu pojmowania zagadkowego pojęcia:
* ANIMISTYCZNE ROZUMIENIE POJĘCIA
* SPEKULACJE RELIGIJNE I ETYCZNE ORFIZMU I PITAGOREIZMU
* WYMIAR ETYCZNO- EPISTEMOLOGICZNY (w Fedonie Platona)
* PITAGOREJSKA KONCEPCJA DUALISTYCZNA OCZYSZCZENIA (ciało i dusza)
* KONCEPCJA HIPOKRATYKÓW (proces somatyczny)
Nie podlega dyskusji fakt, iż zagadkę katharsis do dziś można dziś tłumaczyć na wiele sposobów, nie odłączając ją od podstawowego ujęcia arystotelesowskiej definicji tragedii. By doszło do przeżycia litości i trwogi potrzebne są warunki uporządkowania świata przedstawionego. Powinna występować wzajemna motywacja i element zaskoczenia.
Błędem byłoby rozpatrywanie katharsis poprzez pryzmat jednej z wyżej pojętych interpretacji. Każda z nich posiada pewien element realny i właściwy. Ale żadna z nich nie jest jednoznaczna i jedyna.
Dziś pojęcie katharsis, które przebrnęło poprzez wiele interpretacji określany jest jako jedna z podstawowych i najbardziej swoistych kategorii antycznej estetyki, określająca sposób oddziaływania dzieła na sposób odbiorców, związana genetycznie z wierzeniami orfickimi, w których ważną rolę przyznawało się tańcowi i muzyce jako czynnikom umożliwiającym oczyszczenie z win uwięzionej w ciele duszy i pełne jej wyzwolenie. [...]’’ 7. Taką definicję katharsis przytaczam według Słownika Terminów Literackich pod redakcją Janusza Sławińskiego.
Słowo katharsis wywiera wpływ również i dziś, a zwłaszcza w artystycznym kręgu. Dowodem tego mogą być liczne grupy teatralne, które przyjęły miano właśnie katharsis. Stąd też wynika ponadczasowość tego pojęcia, jego magia i wieloznaczność.
1. Arystoteles, Poetyka, BN, S II, nr 209, Wrocław 1983, s. 62.
2. Ibidem, s. 63.
3. E. Sarnowska - Temeriusz, Przeszłość poetyki, Warszawa 1995, s. 126.
4. Arystoteles, Poetyka, BN, S II, nr 209, Wrocław 1983, s. 66.
5. Ibidem, s. 74.
6. E. Sarnowska - Temeriusz, op. cit. s. 135.
7. Słownik terminów literackich, pod red. Janusza Sławińskiego, Wrocław 2002, s.239.
